«Μου αρέσει να συμμετέχω σε καταστάσεις, ακόμη κι όταν ξέρω ότι κάνω λάθος. Μου αρέσει να προκαλώ τον εαυτό μου, την ηθική μου»...
Μια απολαυστική και διαφωτιστική συζήτηση με τον σουηδό σκηνοθέτη Ρούμπεν Έστλουντ,
επίτιμο καλεσμένο του 58ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει το κοινό του φεστιβάλ, την Τρίτη 7 Νοεμβρίου 2017, στην αίθουσα Παύλος Ζάννας. Η φετινή διοργάνωση φιλοξενεί ρετροσπεκτίβα στο έργο του δημιουργού, ο οποίος βραβεύτηκε με το Χρυσό Φοίνικα στο φετινό Φεστιβάλ Καννών για την νέα του ταινία Το τετράγωνο.
Ξεκινώντας τη συζήτηση, ο συντονιστής και υπεύθυνος προγράμματος του ΦΚΘ Γιώργος Κρασσακόπουλος, καλωσόρισε τον Ρούμπεν Έστλουντ ανατρέχοντας αρχικά στις ρίζες και το οικογενειακό περιβάλλον του. Γεννημένος στο Styrsö, ένα μικρό, επίπεδο και χωρίς σχεδόν καθόλου χιόνι νησί έξω από το Γκέτεμποργκ, ακούγεται σχεδόν παράδοξο ότι οι πρώτες ταινίες του ήταν στην πραγματικότητα μικρού μήκους φιλμ για το σκι. Στην πραγματικότητα, όμως, καθώς η μητέρα του σκηνοθέτη κατάγεται από τη βόρεια Σουηδία, η οικογένειά του περνούσε μεγάλα διαστήματα από τις Χριστουγεννιάτικες διακοπές της σε χιονισμένα τοπία. «Μεγαλώνοντας σε ένα νησί, οι περιορισμοί γίνονται τόσο ξεκάθαροι» είπε ο σκηνοθέτης για τη γενέτειρά του, διευκρινίζοντας ωστόσο ότι αυτοί ακριβώς οι περιορισμοί αποτέλεσαν σημείο έμπνευσης για τον ίδιο, βοηθώντας με τον τρόπο τους στη διαμόρφωση της αισθητικής ταυτότητας ή της γενικότερης φόρμας, κυρίως των πρώτων έργων του.
Οι γονείς του Έστλουντ ήταν εκείνοι που πρωτίστως έμμεσα τον βοήθησαν να αναπτύξει το ένστικτο της παρατηρητικότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς που βλέπουμε στις ταινίες του. «Ο πατέρας μου υπήρξε δάσκαλος και η μητέρα μου έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην κοινωνιολογία», εξήγησε ο ίδιος, περιγράφοντάς τους ως πολιτικά προβληματισμένους και γεμάτους πολλά ενδιαφέροντα. Η επιδραστική σχέση με την οικογένειά του έξαλλου, αποτυπώθηκε και στο σπουδαστικό φιλμ του Οικογένεια ξανά (2002), που φέρνει και πάλι κοντά τους γονείς του μετά από 23 χρόνια χωρισμού για να αποτυπώσει τις προσωπικές εκδοχές τους για τη σχέση και κυρίως το διαζύγιό τους. «Και οι δύο ήταν ελεύθεροι τότε, οπότε, όπως φαντάζεστε, ήταν λίγο παράξενο. Αναρωτιόσουν αν τελικά θα μπορούσαν να είναι και πάλι μαζί. Η κάμερα μετατράπηκε σε ένα τρίτο πρόσωπο που απλά μας παρατηρούσε και το φιλμ είχε το στήσιμο και τη δραματουργία μιας ρομαντικής κομεντί» είπε χαρακτηριστικά.
Για την πρώτη του απόπειρα στο σινεμά μυθοπλασίας, το φιλμ Μογγόλος κιθαριστής (2004), ο σκηνοθέτης επισήμανε ότι έκανε την ταινία με πολύ θυμό και ενέργεια, θέλοντας να δείξει ποιος πραγματικά ήταν, για «να κατακτήσω μια θέση στη σουηδική κινηματογραφική βιομηχανία», όπως εξήγησε σχετικά. Ο ίδιος θεωρεί ότι υπήρξε ιδιαίτερα τυχερός, ιδίως με την έλευση της μικρής, ψηφιακής και σχετικά φτηνής κάμερας τα χρόνια της πανεπιστημιακής του εκπαίδευσης, η οποία του έδωσε τη δυνατότητα να γυρίζει ταινίες χωρίς μεγαλεπήβολα στάνταρ παραγωγής. Ωθούμενος από τη μεγάλη δημιουργική επιρροή του «Δόγματος 95» και έχοντας κοντά του μια πολύ στενή ομάδα ανθρώπων (ο παραγωγός των ταινιών Το τετράγωνο και Ανωτέρα βία Erik Hemmendorff ήταν ήδη ένας από αυτούς) κατάφερε να εμποτίσει με ενέργεια το πρώτο του φιλμ μυθοπλασίας. «Αυτό που έχει πολύ μεγάλη σημασία για μένα, είναι η στάση, η συμπεριφορά ενός δημιουργού απέναντι στις κινούμενες εικόνες. Κάποιος κριτικός όταν είχε δει το Μογγόλος κιθαριστής είπε ότι δεν είναι κινηματογραφική ταινία, αλλά φιλμ κινούμενων εικόνων. Όμως, αν τελικά μιλάς για κινούμενες εικόνες και όχι για ταινίες, αλλάζοντας ριζικά τους όρους, βρίσκεις τον εαυτό σου πιο ελεύθερο να στοχαστεί γύρω από την ουσία του τι σημαίνει σινεμά», σημείωσε ο ίδιος.
Προσπαθώντας να αποδείξει την προσέγγισή του πάνω στην έννοια της κινούμενης εικόνας, ο Έστλουντ παρουσίασε ένα βίντεο από το YouTube, στο οποίο ένας οδηγός ταξί, εσφαλμένα προσκαλείται σε μια τηλεοπτική εκπομπή ως ειδικός για το ίντερνετ και ο ίδιος τελικά αποφασίζει να υποδυθεί το ρόλο που κατά λάθος του έχει ανατεθεί. «Παίζουμε ρόλους ως ανθρώπινα όντα. Οι προσδοκίες με τις οποίες επιβαρυνόμαστε καθημερινά μπορούν να περιορίσουν ποιοι είμαστε πραγματικά. Βλέποντας αυτά τα μικρά βίντεο με τους συνεργάτες μου και απαθανατίζοντας αυτές τις μικρές κινούμενες εικόνες, καταλαβαίνουμε τελικά πώς είναι να είσαι άνθρωπος», υπογράμμισε ο Έστλουντ.
Μιλώντας για τη σχέση του με τους χαρακτήρες των ταινιών αλλά και τους ηθοποιούς του, ο σκηνοθέτης σημείωσε ότι θεωρεί κοινωνιολογικά πολύ ενδιαφέρον να βλέπει τους χαρακτήρες του να αποτυχαίνουν. «Σε πολλές περιπτώσεις γνωρίζεις ποιο είναι το σωστό. Αλλά μου αρέσει να συμμετέχω σε καταστάσεις, ακόμη κι όταν ξέρω ότι κάνω λάθος. Μου αρέσει να προκαλώ τον εαυτό μου, την ηθική μου». Για τον ίδιο κι τις ταινίες του, τα ηθικά διλήμματα συνιστούν ίσως τις πιο ενδιαφέρουσες περιστάσεις. Όσον αφορά τους ηθοποιούς, πιστεύει ότι η μεγάλη πίεση δεν οδηγεί πουθενά. «Το σημαντικότερο είναι να τους συμπεριφερθείς με τρυφερότητα. Το να ταυτίζεσαι μαζί τους σημαίνει να τους φροντίζεις, να τους νοιάζεσαι», είπε.
Αναφερόμενος στην ιδέα που γέννησε τη νέα του ταινία Το τετράγωνο, o δημιουργός περιέγραψε ένα καλλιτεχνικό πρότζεκτ που επιμελήθηκε στο Βάρναμο της Σουηδίας. Το έργο αυτό συνιστά μια δημιουργική τοποθέτηση πάνω στην παράνοια των ανθρώπινων σχέσεων, δημιουργώντας έναν συμβολικό χώρο (στην πραγματικότητα σχεδιάστηκε ένα τετράγωνο σε κεντρικό σημείο της πόλης), μέσα στο οποίο όσοι σταθούν οφείλουν να διατηρήσουν άθικτη την ανθρωπιά τους. «Τώρα αυτά τα installations έχουν εξαπλωθεί και αλλού, στη Νορβηγία για παράδειγμα, έχοντας το καθένα όμως τη δική του ξεχωριστή χρησιμότητα», πρόσθεσε σχετικά. Σύμφωνα με τον ίδιο, η τελευταία του ταινία, που διαδραματίζεται σε ένα περιβάλλον υψηλής τέχνης, ωθεί το θεατή να αναστοχαστεί πάνω στον κυνισμό της καθημερινότητας. «Ο σκοπός του φιλμ είναι να μεταδίδει τροφή για σκέψη. Να ωθεί κάποιον να συμφωνεί ή ακόμη και να διαφωνεί με αυτό που βλέπει. Και τελικά να αλλάζει τη συμπεριφορά του», παρατήρησε χαρακτηριστικά.
Όταν ρωτήθηκε για τη δημοσίευση ενός βίντεο που τον έδειχνε έξαλλο επειδή η προηγούμενη ταινία του Ανωτέρα βία δεν εξασφάλισε υποψηφιότητα στην κατηγορία του ξενόγλωσσου Όσκαρ, ο Έστλουντ δήλωσε χαρούμενος που κατάφερε να μετατρέψει την αποτυχία και την απογοήτευσή του σε επιτυχία μέσω αυτού του χιουμοριστικού και αμήχανου βίντεο. Και πρόσθεσε μάλιστα ότι έχει κάνει και ένα αντίστοιχο βίντεο με την επιτυχία της βράβευσής του στις Κάννες, το οποίο δεν έχει δημοσιεύσει ακόμη.
Αναφερόμενος στα μελλοντικά του σχέδια, ο Έστλουντ μίλησε για το επόμενό του φιλμ Triangle of Sadness, αστειευόμενος πάνω στον επίσης «γεωμετρικό» τίτλο της ταινίας. «Ίσως μετά κάνω το οκτάγωνο της σύγχυσης», δήλωσε γελώντας. Η ταινία πάντως θα διαδραματίζεται στο χώρο της μόδας, εστιάζοντας στη ζωή ενός διάσημου μοντέλου στο απόγειο της φήμης και της ομορφιάς του, ενώ αρχίζει να βλέπει επάνω του τα σημάδια του χρόνου που περνά.
Κλείνοντας, ο Έστλουντ σημείωσε ότι ιδίως οι Αμερικάνοι ηθοποιοί με τους οποίους δούλεψε για πρώτη φορά στο τελευταίο του φιλμ Το τετράγωνο, χρειάστηκε να προσαρμοστούν σε μια λιγότερο τηλεοπτική συνθήκη, τονίζοντας επίσης ότι δεν μπορούμε να κάνουμε διαφορετικά από το να μιμούμαστε συμπεριφορές. «Ο σκοπός είναι να αντιλαμβανόμαστε τη μίμηση. Να δημιουργούμε συμπεριφορές και να μαθαίνουμε από αυτές. Ίσως ακόμη και οι πιο ρομαντικές στιγμές της ζωής μας να προέρχονται μέσα από ασυνείδητες μιμήσεις κινηματογραφικών ρομαντικών κομεντί», κατέληξε ο ίδιος.
