«Ποιος ξέρει αν η ζωή δεν είναι θάνατος και ο θάνατος ζωή;» αναρωτιέται ο Ευρυπίδης. Πως μπορεί η τέχνη να αποδώσει τη στιγμή του θανάτου; Να απαντήσει ή να παραστήσει τους φόβους για το τέλος της ζωής;
Η απάντηση είναι...
πως μπορεί να το κάνει μεγαλειωδώς, ιδιοφυώς, αριστουργηματικά. Και δίνεται η απάντηση αυτή από τα 120 αντικείμενα που συγκροτούν την έκθεση «Επέκεινα. Ο Θάνατος και η Ζωή Μετά στην αρχαία Ελλάδα» που παρουσιάζεται από τις 11 Δεκεμβρίου στο μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης σε επιμέλεια του Νίκου Σταμπολίδη και της Σταυρούλας Οικονόμου.
(Μαρμάρινο ανάγλυφο με τον Ορφέα, την Περσεφόνη και τον Ερμή με την ιδιότητα του Ψυχοπομπού/ Ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ο αι. π.Χ./1ο αι. μ.Χ. από ελληνικό έργο του 5ου αι. π.Χ./ Νάπολη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)
Με την έκθεση Ιασις στο ισόγειο του Μουσείου «σκηνοθετημένη», παίζοντας με την ιδέα ενός λευκού σπα με πινελιές «πράσινου του χειρουργείου», η έκθεση Επέκεινα ακουμπά στο άλλο άκρο: απόλυτη λιτότητα, καμία σκηνοθεσία, το βλέμμα αναπόσπαστο περιηγείται στα μοναδικής τέχνης εκθέματα και κυριολεκτικά «διαβάζει» σκηνές ολόκληρες από επεισόδια θανάτου, νεκρικών πομπών, προετοιμασίας των νεκρών κ.ο.κ.. Στον τοίχο το πράσινο χρώμα του κυπαρισσιού που αλλάζει απόχρωση ανάλογα με την ένταση του φωτός, υποβάλλει σε μια ατμόσφαιρα που ταιριάζει στον θάνατο που δοξάζεται, ξορκίζεται, καταγράφεται ως η στιγμή που ζυγίζει όσο ένα φτερό και διαρκεί αιώνια.
Το αναπότρεπτο έρωτα και θάνατου
Η έκθεση Επέκεινα εκκινεί από το ισόγειο του Μεγάρου Σταθάτου με το αφιέρωμα στην ίδια τη στιγμή του θανάτου. Υπέροχος ο λευκός αμφορέας που δείχνει τη στιγμή που η μαύρη μορφή του Αχιλλέα (μόνο το λευκό του ματιού φαίνεται) καρφώνει το δόρυ στο λαιμό της Πενθεσίλειας. Και είναι η στιγμή που την σκοτώνει η στιγμή που την ερωτεύεται. «Το αναπότρεπτο του έρωτα και του θανάτου» λέει ο Νίκος Σταμπολίδης.
(Πήλινο μικρογραφικό τραπέζι παιχνιδιού με θρηνωδούς, 580-570 π.Χ. Από τον Κεραμεικό./ Αρχαιολογικό Μουσείο Κεραμεικού)
Παραδίπλα ο μελανόμορφος αμφορέας με το αιμάτινο βάθος, που δείχνει τον Αίαντα να στήνει έναν μικρό τύμβο και να στερεώνει εκεί το σπαθί πάνω στο οποίο θα πέσει για να αυτοκτονήσει, ταπεινωμένος από τη στιγμή του παραλογισμού που τον έκανε να σκοτώσει ένα κοπάδι νομίζοντας πως είναι εχθροί. Αριστερά πίσω του μια φοινικιά – σύμβολο της ερημιάς του θανάτου- και δεξιά αυτό που τον ορίζει τα όπλα του. Σύμβολα της ανδρείας και της ευγενικής καταγωγής του. Πέφτοντας πάνω στο σπαθί που επέλεξε ως σήμα θα γίνει και το ίδιο του το σώμα σήμα, παρατηρεί ο διευθυντής του μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.
(Χρυσό ενεπίγραφο φύλλο μυρτιάς ή δάφνης, τέλος 4ου αι. π.Χ./ Από το ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας/Φέρει στικτή επιγραφή σε τρεις στίχους: ΦΕΡΣΕΦΟΝΗΙ ΠΟΣΕΙΔΙΠΠΟΣ ΜΥΣΤΗΣ ΕΥΣΕΒΗΣ/Εφορεία Αρχαιοτήτων Πέλλας)
Ειδώλια που θρηνούν
Αυτά είναι μόνο δύο σπουδαίο δείγματα από την ενότητα για τη στιγμή του θανάτου. Ακολουθεί η ενότητα με τα έθιμα της ταφής, κτερίσματα, στιγμές από την προετοιμασία του νεκρού, τον θρήνο, τον ενταφιασμό. Μοναδικής ομορφιάς και τέχνης είναι οι κοπτόμενες ή θρηνωδοί, ειδώλια γυναικών που θρηνούν. Χτυπούν με τα χέρια το κεφάλι τους, ξεσκίζουν τις σάρκες τους πενθώντας. Τις συναντάμε ακόμα και πάνω στο ομοίωμα νεκρικής άμαξας, αριστουργηματικό έργο από το Εθνικό Αρχαιολογικό μουσείο. Το πήλινο ομοίωμα άμαξας της Βάρης είναι ξεχωριστή περίπτωση πολυτελούς και σύνθετου έργου που δείχνει την άμαξα ως πραγματικό όχημα μεταφοράς του νεκρού, αλλά και μεταφορικά ως μέσο μετάβασης στα επέκεινα.
Ξεχωριστή θέση έχουν βέβαια και τα κτερίσματα, τα υπέροχα χρυσά στεφάνια με φύλλα βελανιδιάς και μυρτιάς – ο κύριος Σταμπολίδης εξηγεί πως χρησιμοποιούσαν το σέλινο στην αρχαιότητα ως χθόνιο φυτό… Αναφορά γίνεται σε αυτή την ενότητα και στους «ειδικούς νεκρούς», όσους σκοτώθηκαν στον πόλεμο, ή δολοφονήθηκαν, ή πέθαναν πριν γίνουν σύζυγοι και γονείς.
Ακολουθούν οι ενότητες «Ομηρικός Αδης», «Βακχικός-ορφικός Αδης» και «Πλατωνικός Αδης». Στον μουχλιασμένο, ερεβώδη Ομηρικο Αδη κυριαρχεί το βασίλειο των αμνημόνων ψυχών και οι ψυχές όσων κατοικούν στο Ηλύσιον πεδίον, για παράδειγμα του Μενέλαου. Ο μύθος της αρπαγής της Περσεφόνης από την Αδη είναι κυρίαρχη στις αναπαραστάσεις, με την Εκάτη –συντρόφισσα της Περσεφόνης- να εμφανίζεται συχνά. Υπέροχο μεταξύ άλλων το ανάγλυφο από βίλλα στην περιοχή Sora της Καμπανίας στη Νάπολη: Ο Ορφέας με προπομπό τον Ερμή οδηγεί την Ευρυδίκη από τον Αδη στον πάνω κόσμο – το χέρι του ακουμπά το χέρι της τρυφερά. Δεν θα μπορέσουν να αποφύγουν τον θάνατο.
(Μελανόμορφος αμφορέας που αποδίδεται στον Εξηκία (540 π.Χ. περίπου) /Εικονίζεται η προετοιμασία της αυτοκτονίας του Αίαντα/Βουλώνη, Μουσείο της Βουλώνης)
Τα 21 γραμμάρια
Ο Βακχικός-Ορφικός Αδης βασίζεται στην ελπίδα για τη μεταθανάτια ύπαρξη της ψυχής. Ο Διόνυσος και η Περσεφόνη κυριαρχούν. Εδώ άνθιζαν οι ψυχές των μυστών που έφταναν στον παράδεισό τους με ένα έλασμα χρυσού που έγραφε το όνομα ή οδηγίες για το ταξίδι στον Αδη. Ξεχωριστός μεταξύ των εκθεμάτων ο ελικωτός ερυθρόμορφος κρατήρας, γνωστό ως αγγείο του Μελεάγρου, που από τη μια πλευρά εκφράζει την έννοια του θανάτου με την πρόθεση του νεκρού και από την άλλη πλευρά με τους κατοίκους του επέκεινα και τον ταφικό ναϊσκο που στεγάζει τους θεούς! Τέλος ο Πλατωνικός Αδης με κυρίαρχη την ιδέα της αθανασίας της ψυχής και την έννοια της μετενσάρκωσης.
Βγαίνοντας έκπληκτος από την έκθεση, από την ομορφιά, την τελειότητα της τέχνης, την μυσταγωγία και την αφήγηση της έννοιας του θανάτου και όσων ακολουθούν (με αναφορές κοινές ακόμα και σε σημερινές συνήθειες), έχεις αντιμετωπίσει όσα φοβάσαι, όσα σε προβληματίζουν όσα δεν μπορούσες να φανταστείς για το θάνατο. Εχεις στοχαστεί εν τέλει για τη ζωή, με τη διαδικασία της ψυχοστασίας να συμπυκνώνει τα πάντα σε μια στιγμή: Ένα χρυσό ομοίωμα ζυγαριάς, εκεί που ζυγίζονταν οι ψυχές για να αποφασιστεί η μοίρα τους. Όπως στην αρχαία Αίγυπτο ζύγιζαν την ψυχή απέναντι στο φτερό της αλήθειας. «Είναι άραγε σύμπτωση; Οι γιατροί έχουν εκτιμήσει πως αυτό που εκλύεται την ώρα που ο άνθρωπος αφήνει την τελευταία του ανάσα ζυγίζει περίπου 21 γραμμάρια. Οσο δηλαδή ένα φτερό γερακιού», λέει ο Νίκος Σταμπολίδης…
(Χρυσό ομοίωμα ζυγαριάς, 16ος αι. π.Χ..Από τάφο των Μυκηνών/Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών)
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Επέκεινα. Ο θάνατος και η ζωή Μετά στην αρχαία Ελλάδα
11 Δεκεμβρίου 2014- 8 Φεβρουαρίου 2015
