Η Αρχαία Γιτάνη ή αλλιώς Γίτανα στη Θεσπρωτία αποτελεί έναν γνωστό αρχαιολογικό προορισμό. Η ίδρυσή της χρονολογείται περίπου στο 335-330 π.Χ. και αποτέλεσε για 150 χρόνια...
ένα από τα σημαντικότερα διοικητικά και οικονομικά κέντρα της περιοχής, μέχρι την κατάληψή της από τους Ρωμαίους το 167 π.Χ. Ο αρχαίος οικισμός περιβάλλεται από τις τρεις πλευρές του από τον ποταμό Καλαμά.
Η παλαιότερη πληροφορία για την ύπαρξη των Γιτάνων σαν έδρα του Κοινού των Θεσπρωτών μαρτυρείται από το περιεχόμενο ενός απελευθερωτικού ψηφίσματος που βρέθηκε στο χώρο της αγοράς, το οποίο χρονολογείται μεταξύ του 350 και 300 π.Χ., ενώ επιβεβαιώνεται και από την αρχαία γραπτή παράδοση (Λίβιος, Πολύβιος). Η τελευταία γραπτή μαρτυρία για την πόλη (Λίβιος) χρονολογείται το φθινόπωρο του 172 π.Χ., έτος κατά το οποίο έφθασαν στην Ήπειρο Ρωμαίοι απεσταλμένοι με αφορμή την προετοιμασία της οργάνωσης των πολεμικών επιχειρήσεων εν όψει της επικείμενης έναρξης του Γ΄ Μακεδονικού πολέμου. Η εύρεση 3.000 πήλινων σφραγισμάτων, πάνω στα οποία αναγράφεται σε δωρική διάλεκτο το όνομα «ΓΙΤΑΝΑ», κατά την ανασκαφή μεγάλου δημοσίου κτιρίου («Κτίριο Α»), το οποίο ταυτίζεται με το Πρυτανείο της πόλης, επιβεβαιώνει την ταύτιση του ονόματος με το σωζόμενο από τη φιλολογική παράδοση. Στον αρχαιολογικό χώρο υπάρει περιμετρική οχύρωση, αρχαία αγορά, ναοί, το Πρυτανείο αλλά και ένα θέατρο.
Το λίθινο θέατρο, χωρητικότητας περίπου 4000-5000 θεατών βρίσκεται εξωτερικά της δυτικής οχύρωσης. Το θέατρο των Γιτάνων είναι ένα από τα σημαντικότερα αρχαία ελληνικά, εξαιτίας του ότι ένας μεγάλος αριθμός εδωλίων έχει στην πρόσθια όψη εγχάρακτες επιγραφές ονομάτων όπως: Μενέδαμος, Χαροπίδας, Αλέξανδρος, Παυσανίας κ.α.
