Πως δεν τα πρόσεξαν οι ιστορικοί τέχνης; διερωτάται ο Μιχαήλ Ρωμανός, ο οποίος δημοσίευσε πρόσφατα έναν αποσυμβολισμό του διάσημου αναγεννησιακού έργου...
Συγκεκριμένα, οι τρεις γυναικείες μορφές που απεικονίζονται όρθιες στα αριστερά της σύνθεσης ως δούλες της Περσίδας πριγκίπισσας και συζύγου του Αλεξάνδρου, Ρωξάνης, παρουσιάζονται με σχηματισμένο τον τρόμο στα πρόσωπα τους, να στέκουν δίπλα στην ετοιμοθάνατη, έτοιμες να της προσφέρουν τις υπηρεσίες τους καθώς αυτή θα έχει κλείσει για πάντα τα μάτια. Η κεντρική δούλα μάλιστα μοιάζει με την μορφή της "Καρυάτιδας" που έχει αποκαλυφθεί στο διάδρομο του μνημείου όπου αναπαριστάται με την ίδια ακριβώς στάση (σύμπτωση;) δηλαδή έχει το ένα χέρι της όρθιο και με το άλλο κρατάει τον χιτώνα της. Φοράει ακριβώς τον ίδιο χιτώνα με τη γλυπτική φιγούρα του τύμβου, που είναι ζωσμένος κάτω από το στήθος. Το χρώμα του υφάσματος μάλιστα μας παραπέμπει στο γκρι - πένθιμο χρώμα του άψυχου μαρμάρου.
Είναι λοιπόν η "Καρυάτιδα" μπροστά από την Ρωξάνη που την κοιτάζει με μία παγωμένη θλίψη στο πρόσωπο (σε εισαγωγικά ο όρος "Καρυάτιδα", γιατί πιθανώς να μην έχει σωστά αποδοθεί, ίσως να είναι μαινάδα του Διονύσου των Ορφικών Μυστηρίων).
Ερευνώντας όμως προσεκτικά την εικόνα της συγκεκριμένης δούλας προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση το αγγείο που κρατά στο κεφάλι της, θα μπορούσε να είναι μία νυφική υδρία με νερό, είναι όμως νυφική υδρία; και γιατί ο ζωγράφος διακοσμεί την υδρία αυτή με κεφάλια δρακόντων στο στόμιο της; ταιριάζει ένα τόσο "αποτροπαϊκό" σχέδιο σε παράσταση γάμου;
Ερευνώντας τις πηγές διαπίστωσα ότι υπήρχαν κεφαλές δρακόντων στο στόμιο των υδριών ... μόνο που αυτές δεν ήταν νυφικές υδρίες, αλλά καθαρά νεκρικά αγγεία που προοριζόταν για την εναποθέτηση της τέφρας του ατόμου μετά την καύση του, ήταν δηλαδή τεφροδόχοι. Οπότε η συγκεκριμένη δούλα αναπαριστάται από τον ζωγράφο να κρατάει στο κεφάλι της, την τεφροδόχο της Ρωξάνης ! κι αυτό γιατί είχε ήδη πεθάνει και το σώμα της είχε αποτεφρωθεί.
Μήπως πρέπει να περιμένουμε να βρεθεί σε ταφικό θάλαμο του τύμβου, μία παρόμοια τεφροδόχο με την τέφρα της Ρωξάνης και όχι λάρνακα ;
Η αριστερή δούλα που δείχνει τρομαγμένη από την ένταση της σκηνής κρατάει σφικτά στην αγκαλιά της τα σάβανα της Ρωξάνης, καθώς περιμένει να έρθει η ώρα... ενώ η μελαψή δούλα που προέρχεται από τα βάθη της Αιγύπτου, συμβολίζοντας τις κατακτήσεις του Μεγάλου στρατηλάτη, τρομαγμένη στηρίζεται στον κίονα του ναόσχημου κρεβατιού, σαν να περιμένει να τη συνοδέψει και αυτή, στο μεγάλο της ταξίδι. Συνήθως οι έμπιστες δούλες των πριγκιπισσών της Ανατολής, συνόδευαν τις πεθαμένες βασίλισσες στον τάφο, για να τις υπηρετούν και να τις συντροφεύουν στην άλλη ζωή. Όταν η Κλεοπάτρα αυτοκτόνησε από δάγκωμα φιδιού, αυτοκτόνησαν με τον ίδιο τρόπο και οι έμπιστες δούλες της. Οπότε δεν αποκλείεται όλες οι δούλες της παράστασης να έχουν ενταφιαστεί μαζί με την Ρωξάνη.
Συνεχίζοντας την έρευνα του ο μουσειολόγος και επιμελητής εκθέσεων Μιχαήλ Ρωμανός, ύστερα από την πρώτη δημοσίευση του αποσυμβολισμού του έργου, παραθέτει αρκετά στοιχεία που διαφαίνονται στο έργο και προκαλούν δέος, όπως ο κυκλικός καθρέπτης που βρίσκεται στο κέντρο της σύνθεσης και δεσπόζει ακριβώς κάτω από το προτεταμένο χέρι του Αλεξάνδρου. Τι το ιδιαίτερο είχε ο καθρέπτης και γιατί να απεικονιστεί στο κέντρο της σύνθεσης; και ακριβώς κάτω από το στέμμα που προσφέρει ο Αλέξανδρος στην Ρωξάνη; Ο ζωγράφος γνωρίζοντας τον Τύμβο της Αμφίπολης και το αρχιτεκτονικό του σχέδιο (κύκλος) μας παρουσιάζει τον κυκλικό καθρέπτη με τη βαριά χρυσή κορνίζα συμβολίζοντας τον τύμβο που περιέχει τον τάφο, άλλωστε ο κυκλικός τύμβος έχει ολόγυρα του μαρμάρινο περίβολο που τον προστατεύει και τον οριοθετεί. Ακόμη και η κορνίζα του κυκλικού καθρέπτη έχει σχέδια με διάταξη λεπιών, που συμβολίζουν την τέλεια διάταξη των μαρμάρινων τμημάτων στον περίβολο του τύμβου.
Είναι λοιπόν ο Τύμβος του λόφου Καστά στην Αμφίπολη, βασιλικός;
Βεβαίως, αυτό μαρτυρά ο συμβολισμός και η απεικόνιση του κυκλικού καθρέπτη στο κέντρο της σύνθεσης, ακριβώς κάτω από το στέμμα που προσφέρει ο Αλέξανδρος στην Ρωξάνη... ακριβώς από κάτω, που μας φανερώνει την στέψη του Τύμβου και όχι της Ρωξάνης, δηλαδή ο Τύμβος στέφεται βασιλικός από τον Αλέξανδρο. Η παράσταση είναι ξεκάθαρη. Και μέσα στον καθρέπτη εικονίζεται ο βασιλικός Τύβμος και τίποτε άλλο.
Πως όμως έφτασε ο Μιχαήλ Ρωμανός στον αποσυμβολισμό του συγκεκριμένου έργου;
"...Αναζητώντας έργα αναγεννησιακά, για μελέτη σχετικά με τη ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ύστερα από μαρτυρίες και δημοσιεύσεις ερευνητών στο διαδίκτυο, ότι πιθανώς οι καλλιτέχνες της Ευρώπης την περίοδο της Αναγέννησης, γνώριζαν το μεγάλο μυστικό του τάφου του Μ.Αλεξάνρου και πολλοί από αυτούς έχουν συμπεριλάβει στα έργα τους στοιχεία που μαρτυρούν πολλά για το θέμα αυτό, έμεινα έκπληκτος όταν αντίκρισα έργα του Ρούμπενς, του Ραφαήλ και του Sodoma. Σε παραστάσεις που εικονίζουν τον Μεγάλο στρατηλάτη με τη σύζυγο του Ρωξάνη, το σκηνικό κοσμείται με Σφίγγες, Καρυάτιδες, σαν αυτές που έφερε στο φως η ανασκαφή στο Λόφο Καστά. Σε ένα από τα έργα του Ρούμπενς μάλιστα, το γυμνό πέλμα της Ρωξάνης δείχνει σαν να πατάει σε πλούσιο χαλί της εποχής που εικονίζει χάρτη μιας τοποθεσίας και μέσα σε Μακεδονικό ρόδακα τον τύμβο της Αμφίπολης και την είσοδο του τάφου.
Η μεγάλη όμως έκπληξη ήρθε όταν αντίκρισα ένα αναγεννησιακό έργο που παρουσιάζει με ένα εντελώς αλληγορικό τρόπο τον γάμο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και της Ρωξάνης. Το έργο αποτελεί μία τεράστια τοιχογραφία του Σοντόμα περίπου το 1547, σε ανάκτορο της Ιταλίας και συγκεκριμένα στην βίλα Φαρνεζίνα (Villa Farnesina), μία από τις ωραιότερες αναγεννησιακές επαύλεις που βρίσκεται στην περιοχή Τραστέβερε της Ρώμης, δίπλα στον ποταμό Τίβερη. Η αίθουσα του Γάμου του Αλεξάνδρου με την Ρωξάνη, ήταν το υπνοδωμάτιο του Αγκοστίνο Κίτζι και διακοσμήθηκε από τον ζωγράφο Τζοβάνι Αντόνιο Μπάτσι, γνωστό με το όνομα Ιλ Σοντόμα (Giovanni Antonio Bazzi - IL Sodoma), βασισμένος επάνω σε σχέδια που είχε στην κατοχή του, από τον ζωγράφο Αετίωνα, που έζησε την εποχή ανέγερσης του μνημείου στην Αμφίπολη (οπότε γνώριζε την αρχιτεκτονική του τάφου).
Έτσι λοιπόν ο Σοντόμα ζωγράφισε στην αίθουσα έναν κύκλο τοιχογραφιών με γεγονότα από την ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το πιο σημαντικό από τα έργα αυτά είναι η τοιχογραφία των Γάμων του Μ. Αλεξάνδρου και της Ρωξάνης, όπου ο Μακεδόνας βασιλιάς σπεύδει προς τη νύφη Ρωξάνη, περιτριγυρισμένη από ερωτιδείς και περιμένοντας ημίγυμνη τον Αλέξανδρο στην άκρη του κρεβατιού της. Ο Αλέξανδρος εικονίζεται να δίνει στην Ρωξάνη το βασιλικό στέμμα, ενώ ο Υμέναιος μαζί με τον Ηφαιστίωνα παρακολουθεί την σκηνή (διακρίνεται μία αντίδραση στο χέρι του Ηφαιστίωνα, πιθανώς σαν να μην συμφωνεί στην ενέργεια του Αλεξάνδρου).
Και εικονίζεται όντως μία υπέροχη σκηνή γάμου, αλλά παρατηρώντας με πολύ προσοχή ψάχνοντας για σύμβολα που πιθανώς είναι κρυμμένα στο έργο και μαρτυρούν ίσως το μεγάλο μυστικό, βρέθηκα μπροστά στον τάφο της Αμφίπολης και σε μία δραματική σκηνή θανάτου... όπου κανείς δεν θα μπορούσε να καταλάβει το νόημα και το συμβολισμό του έργου, γιατί δεν γνώριζαν την αρχιτεκτονική του τάφου, αφού ήταν άγνωστος και δεν είχε ανακαλυθτεί, οπότε για όλους ήταν μία υπέροχη σκηνή γάμου. Κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι ο ζωγράφος παραπλανούσε το κοινό, με το τίτλο του έργου. Όμως ο τάφος του Λόφου Καστά στην Αμφίπολη έχει ήδη αρχίσει να αποκαλύπτεται ..."
Τα σημαντικότερα σημεία του αποσυμβολισμού:
Βλέπουμε τα πάντα, ακόμη και στοιχεία που δεν έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη και ίσως βρεθούν με την πρόοδο της ανασκαφής ... άλλωστε ποιος περίμενε να δει το εκπληκτικό ψηφιδωτό στο διάδρομο του ταφικού μνημείου, όταν δεν υπάρχει παρόμοιο σε άλλο Μακεδονικό τάφο της περιόδου, από αυτούς που έχουν ανασκαπτεί; ή το καταπληκτικό κεφάλι της Σφίγγας;
Πρωταγωνιστές στην παράσταση ο Αλέξανδρος, που δεσπόζει στο κέντρο της σκηνής, μεγαλόπρεπα και εντυπωσιακά, όπως αρμόζει στο μεγάλο στρατηλάτη, η σύζυγος του η Ρωξάνη ντυμένη με λεπτουφανσμένους χιτώνες, καθισμένη στο κρεβάτι, ο επιστήθιος φίλος του Αλεξάνδρου, Ηφαιστίωνας, με τον Υμέναιο δίπλα του, ο γιος του Αλεξάνδρου που εικονίζεται ως παιδί να παίζει και τρεις δούλες, στα αριστερά της εικόνας. Όλοι είναι μέσα σε ένα υπερπολυτελές δωμάτιο κοσμιμένο με πλούσιο μαρμάρινο διάκοσμο.
Και μία ομάδα αγγέλων (ερωτιδείς) συνυπάρχουν στη σύνθεση με τρόπο ευρηματικό και συμβολικό.
Έξω από το δωμάτιο, στο φόντο της δεξιάς πλευρά, ο ζωγράφος αναπαριστά μία όμορφη πόλη που διασχίζεται από έναν ποταμό που βρέχει τις όχθες της, ενώ γέφυρες την ενώνουν. Είναι η Αμφίπολη και ο φιδίσιος ποταμός της ο Στρυμώνας, που κατά την αρχαιότητα τη χώριζε, γι αυτό και ονομάστηκε η πόλη Αμφί-πολη. Και ενώ έξω από το δωμάτιο υπάρχει μία υπέροχη εικόνα λουσμένη στο φως, μέσα σε αυτό ο νεαρός Υμέναιος που στέκεται πλάι στον Ηφαιστίωνα, κρατάει αναμμένο δαυλό, για να φωτίζει το θάλαμο που είναι σκοτεινός και υπόγειος, καθώς δεν μπαίνει το φως του ήλιου μέσα, αλλά και για να μας αποκαλύψει το μυστικό του ζωγράφου, για όσους μπορούν να το δουν και να το καταλάβουν. Ακριβώς πίσω του ερμητικά κλειστή η θύρα με το Ιονικό υπέρθυρο, ακριβώς ίδιο με την μαρμάρινη θύρα του θαλάμου, του τύμβου. Κλειστή και απόρθητη.
Σε πρώτο πλάνο μία σειρά από κολόνες σαν κάγκελα περιφρούρησης που δεσμεύουν μεγάλα τμήματα μαρμάρου συμβολίζοντας το μαρμάρινο ολοστρόγγυλο περίβολο του τύμβου που τον προστατεύει και τον οριοθετεί.
Και η Ρωξάνη ετοιμάζεται να ξαπλώσει για τον αιώνιο ύπνο της. Σε κρεβάτι ναόσχημο, με κίονες σαν ταφικό μνημείο, ολοστόλιστο με Σφίγγες και ρόδακες και σαν να διαγράφεται στο τέμπλο του η ξυλόγλυπτη παράσταση της Αρπαγής της Περσεφόνης, ενώ σχέδιο κυμάτιου ίδιο με αυτό του ψηφιδωτού περιτρέχει την οροφή του νεκροκρέβατου της... λευκή, ολόλευκη, μια στιγμή πριν κλείσει για πάντα τα μάτια.
Και ο Αλέξανδρος την στεφανώνει.
Έτοιμος να κατέβει τα σκαλοπάτια που βρίσκονται εμπρός του, που φαίνονται σαν δύο επίπεδα πιο κάτω, στο ένα έχει αποθέσει την περικεφαλαία του. Έτοιμος λοιπόν να μεταβεί στον δικό του νεκρικό θάλαμο, που βρίσκεται σε κατώτερο σημείο (υπόγειο) εσωτερικά του οικοδομήματος ... Και μέσα σε αυτόν βρίσκονται και όλα τα πρόσωπα της σκηνής. Η πόρτα είναι ερμητικά κλειστή πίσω τους και ασφαλισμένη. Είναι ο οικογενειακός τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και όλα τα προσφιλή του πρόσωπα αναπαύονται για πάντα μαζί του.
Συγκλονιστικές λεπτομέρειες: Ο τάφος βρέθηκε σφραγισμένος με χώμα, ότι ακριβώς κάνουν οι ερωτιδείς (αγγελάκια) δηλαδή, στην οροφή του κρεβατιού, που ετοιμάζονται να ρίξουν ένα βαρύ ύφασμα και να σκεπάσουν εξ ολοκλήρου το κρεβάτι. Και το ύφασμα έχει το χρώμα του χώματος, είναι γκρι.
Σημαντική παρατήρηση: εικονίζονται περισσότεροι του ενός είσοδοι στον τάφο, εκτός του γνωστού μεγαλοπρεπούς !!!
Ο Μιχαήλ Ρωμανός είναι μουσειολόγος, εικαστικός καλλιτέχνης και επιμελητής εκθέσεων, βραβευμένος από τον Όμιλο Τεχνών της UNESCO.
