Μαίρη Αδαμοπούλου
Τι καιρό έκανε όταν ο Ντεγκά ζωγράφιζε τα δειλινά του;
Για να εξετάσουν τις κλιματικές μεταβολές στους τελευταίους πέντε αιώνες, ομάδα επιστημόνων με επικεφαλής τον καθηγητή Χρήστο Ζερεφό και με τη συνεργασία του ζωγράφου Παναγιώτη Τέτση κατέφυγε σε... έργα τέχνης και ανέλυσε την αναλογία των χρωμάτων. Το αποτέλεσμα της έρευνάς τους παρουσιάζεται την Πέμπτη στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Η παλέτα του Εντγκάρ Ντεγκά δεν μπορούσε να μην επηρεαστεί από την έκρηξη του Κρακατόα (1883), με αποτέλεσμα η συσσώρευση των αιωρούμενων σωματιδίων να αποτυπωθεί με θερμούς τόνους στα «Αλογα κούρσας» του 1885 (αριστερά). Το έργο «Χωριατοπούλες κολυμπούν στο σούρουπο» (κάτω αριστερά) κινείται σε πιο ψυχρούς τόνους, καθώς ζωγραφίστηκε το 1875 Το έργο «Δειλινό» (επάνω αριστερά) του κορυφαίου τοπιογράφου της Βρετανίας Ουίλιαμ Τέρνερ φιλοτεχνήθηκε το 1833 μετά την έκρηξη του ηφαιστείου Μπαμπούγιαν Κλάρο στις Φιλιππίνες και κυριαρχεί το κόκκινο χρώμα, σε αντίθεση με το «Κανάλι Τσίστερ», έργο του 1828
«Χαμένες» εκρήξεις ηφαιστείων. Δειλινά βαμμένα στο χρώμα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και στη σκόνη από τη Σαχάρα κι άλλα καθάρια, λαμπερά, όπως τα περιγράφουν οι ποιητές.
Αινίγματα που κρύβονται σε εικόνες που έχουμε όλοι αντικρίσει. Σε έργα τέχνης με διάσημες υπογραφές. Και τα οποία πέντε αιώνες μετά τη «γέννησή» τους μιλούν και αποκαλύπτουν τις καιρικές συνθήκες αλλά και άγνωστα φαινόμενα χάρη σε μια πρωτοποριακή μελέτη που υπογράφουν οι έλληνες ακαδημαϊκοί Χρήστος Ζερεφός - επικεφαλής δεκαμελούς επιστημονικής ομάδας - και Παναγιώτης Τέτσης και την παρουσιάζουν την Πέμπτη στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Megaron Plus.
«Δυστυχώς δεν έχουμε μετρήσεις για το κλίμα και μόνο μέσω έμμεσων πληροφοριών μπορούμε να αντιληφθούμε πώς μεταβαλλόταν το κλίμα στο παρελθόν», λέει στα «ΝΕΑ» ο καθηγητής Φυσικής της Ατμόσφαιρας Χρήστος Ζερεφός.
Και για να μπορέσει να μάθει τι συνέβη την εποχή που έζησε ο Εντγκάρ Ντεγκά, ο Φρίντριχ Νταβίντ ή ο Ουίλιαμ Τέρνερ, επιστράτευσε τα έργα τους και για την ακρίβεια εκείνα που απεικονίζουν δειλινά, επειδή «όταν ο ήλιος είναι ψηλά, το φως είναι πολύ λαμπρό και ο καλλιτέχνης δυσκολεύεται να το αποδώσει», εξηγεί ο πολυβραβευμένος επιστήμονας.
Και αφού κατάφερε να συγκεντρώσει περί τους 700 πίνακες στους οποίους έχει αποτυπωθεί η δύση του ηλίου, άρχισε με τους συνεργάτες του (Α. Καζαντζίδη, Β. Αμοιρίδη, Σ. Ζερεφό, J. Luterbacher, Κ. Ελευθεράτο, Ε. Γερασόπουλο, Σ. Καζατζή, Α. Παπαγιάννη, Δ. Μπαλή και Β. Γερογιάννη) να τους μελετά επί μία δεκαετία. Τροποποίησαν ένα σύγχρονο μοντέλο που περιγράφει τα χρώματα στην ατμόσφαιρα για να μπορέσουν να υπολογίσουν τη μείωση της έντασης των χρωμάτων - και συγκεκριμένα του κόκκινου, του πράσινου και του μπλε - λόγω της παρουσίας αιωρούμενων σωματιδίων.
Ολο το μυστικό βρίσκεται στο πηλίκο του κόκκινου χρώματος προς το πράσινο. Από τον αριθμό αυτόν οι επιστήμονες εκτιμούν τα αιωρούμενα σωματίδια στην ατμόσφαιρα. Οσο πιο μεγάλο είναι το πηλίκο τόσο περισσότερα είναι και τα σωματίδια που εμποδίζουν τις ακτίνες του ηλίου να φτάσουν στην επιφάνεια της Γης και κατά συνέπεια τόσο περισσότερο κρύο κάνει.
Τι σημαίνει όμως για το μάτι του απλού θεατή το μεγάλο πηλίκο; Περισσότερο κόκκινο χρώμα. Εντυπωσιακή μάλιστα είναι η σύγκριση έργων του ίδιου καλλιτέχνη όταν αποδίδουν ένα δειλινό σε ατμόσφαιρα γεμάτη αιωρούμενα σωματίδια και σε καθαρή ατμόσφαιρα. Στην πρώτη περίπτωση το δειλινό είναι πιο κόκκινο, στη δεύτερη ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί πιο ψυχρά χρώματα. Γεγονός που αντιφάσκει με όσα πιστεύαμε έως σήμερα, ότι το κόκκινο ως θερμό χρώμα ταυτίζεται με τη ζέστη.
«Το φως είναι αποτέλεσμα της διάχυσης και το χρώμα δεν καθορίζει τη θερμοκρασία», εξηγεί ο Χρήστος Ζερεφός. «Είναι μια ψευδαίσθηση, όπως ψευδαίσθηση είναι το ότι μας καίει η υπεριώδης ακτινοβολία. Η ζέστη που αισθανόμαστε είναι η θερμική εκπομπή από τον ήλιο, η επικίνδυνη ακτινοβολία που μας προκαλεί εγκαύματα, όμως στην πραγματικότητα είναι ψυχρή».
Από πού προέρχονται τα σωματίδια που διαχέονται στην ατμόσφαιρα; «Μπορεί να είναι σκόνη από τη Σαχάρα, υλικό ύστερα από έκρηξη ηφαιστείων, ενώ από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά τα αιωρούμενα σωματίδια οφείλονται κυρίως στην ατμοσφαιρική ρύπανση», εξηγεί ο διεθνώς καταξιωμένος επιστήμονας που αναφέρει ως χαρακτηριστικό παράδειγμα την διάσημη «Κραυγή» του Νορβηγού Εντβαρντ Μουνκ, καθώς η εποχή που δημιουργήθηκαν οι τέσσερις διαφορετικές εκδοχές του έργου συμπίπτουν με την έκρηξη του Κραακατόα περί το 1883, επισημαίνει ο καθηγητής.
Λένε όμως τελικά τα έργα τέχνης την αλήθεια για τις κλιματολογικές συνθήκες στην εποχή που δημιουργήθηκαν; Θετική είναι η απάντηση του ακαδημαϊκού Χρήστου Ζερεφού. «Τα αποτέλεσματα ταιριάζουν με υπολογισμούς που έχουν γίνει με άλλες μεθόδους, όπως η μελέτη της γύρης ή των γεωλογικών καρότων που "μαρτυρούν" μέσω της σκόνης, για παράδειγμα, μια ηφαιστειακή έκρηξη. Από τις συγκρίσεις που κάνουμε με τις άλλες μεθόδους, το ποσοστό λάθους είναι 20%, γεγονός που δείχνει ότι η συγκεκριμένη μέθοδος έχει υψηλή επιτυχία».
(Φωτό: Το δειλινό της αγαπημένης του Υδρας σε δύο διαφορετικές ημέρες ζωγράφισε ο Παναγιώτης Τέτσης. Τη μία ημέρα η ατμόσφαιρα ήταν επηρεασμένη από τη σκόνη της Σαχάρας και την επομένη είχε καθαρίσει)
