Της ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Δεκαετίες τώρα στους λογοτεχνικούς κύκλους κυκλοφορεί μια φράση που αποδίδεται στον Γ.Π. Σαββίδη, σύμφωνα με την οποία οι χήρες και §οι κληρονόμοι αποτελούν ....το χειρότερο δαίμονα για τη μεταθανάτια τύχη των δημιουργών!
Η ζωή βέβαια έχει δείξει ότι ανάμεσά τους υπάρχουν και παραδείγματα προς αποφυγή και παραδείγματα προς μίμηση, ενώ το ειδικό βάρος εκείνου που «φεύγει» παίζει συνήθως καθοριστικό ρόλο για τη μετέπειτα ακτινοβολία του έργου του. Οι νομικές αντεγκλήσεις, ωστόσο, ανάμεσα στα ανίψια του Λευτέρη Βογιατζή και τη σύντροφό του, Ειρήνη Λεβίδη, φέρνουν ξανά με τον πιο δυσάρεστο τρόπο το θέμα στην επικαιρότητα.
Κάρολος Κουν
Στο χώρο του θεάτρου υπάρχει ακόμη μία πικρή ιστορία που σχετίζεται με κληρονομιά, αυτή του Θεάτρου Τέχνης, μετά το θάνατο του Καρόλου Κουν. Ο άνθρωπος που άλλαξε την ιστορία του μεταπολεμικού μας θεάτρου φρόντισε να συντάξει διαθήκη, αλλά δεν συμφωνούν οι πάντες στο κατά πόσον αυτή έγινε σεβαστή. Ο Κουν άφησε τον τίτλο και όσα κινητά περιουσιακά στοιχεία του Θεάτρου Τέχνης τού ανήκαν «στον Γιώργο Λαζάνη και τους νεώτερους σκηνοθέτες Μίμη Κουγιουμτζή και Γιώργο Αρμένη», εκφράζοντας ρητά την επιθυμία να συνεχίσουν οι κληρονόμοι του να συνεργάζονται «με επικεφαλής τον Γιώργο Λαζάνη». Ο μόνος που ζει σήμερα από τους παραπάνω είναι ο Αρμένης, και η αίσθηση ότι αδικήθηκε από τους υπολοίπους παραμένει μέσα του ισχυρή.
Λευτέρης Βογιατζής
Οσοι αναθάρρησαν με την προοπτική της αξιοποίησης του αρχείου τού σκηνοθέτη από την Εθνική Βιβλιοθήκη, γρήγορα απογοητεύθηκαν. Η ανακοίνωση του εφορευτικού της συμβουλίου, όπου σε θριαμβευτικούς τόνους δηλωνόταν πως αυτό ανήκει πλέον στις συλλογές της, αποδείχθηκε εσπευσμένη. Η εγκυρότητα της δωρεάς της Ειρήνης Λεβίδη, με τη σύμφωνη γνώμη τής μη κερδοσκοπικής εταιρείας που συνδέεται με το Θέατρο της οδού Κυκλάδων, αμφισβητήθηκε πάραυτα από τ' ανίψια του Βογιατζή. Εξ ου και οι διευκρινίσεις από τη μεριά της ΕΒΕ, ότι κανένα συμφωνητικό δεν έχει υπογραφεί για την ώρα, ότι τίποτε από το αρχείο δεν έχει παραληφθεί κι ότι τα νομικά ζητήματα που έχουν προκύψει δεν την αφορούν.
Με το που άρχισαν να δημοσιοποιούνται οι λεπτομέρειες αυτής της υπόθεσης, ο Θεσσαλονικιός πεζογράφος Πάνος Θεοδωρίδης, στη σελίδα του στο facebook, έγραψε μεταξύ άλλων και τα εξής: «Θερμότατη παρότρυνση προς όλους τους ανθρώπους που πιστεύουν ότι διατηρούν ένα αξιόλογο αρχείο. Κάντε μια διαθήκη. Παραχωρήστε ζώντες το αρχείο σας. Εχει σημασία να εμπιστευτείτε κάποιον για να κανονίσει ο ίδιος τι μέλλει γενέσθαι. Οποτε διαβάζω αυτά τα δικολαβίστικα, με τις μειωτικές εκφράσεις και την κρυφή ελπίδα πως "κάτι θα βγάλουμε από τον ελαφροΐσκιωτο που μας έλαχε", με πιάνει μαύρη μελαγχολία»...
Τα ίδια συναισθήματα τρέφουν ενδεχομένως κι άλλοι, και σίγουρα εκείνοι που έχουν συνείδηση ότι τα αρχεία των μεγάλων δημιουργών δεν είναι... χαρτιά, αλλά κιβωτοί ιστορίας και μνήμης, πρώτη ύλη για διδακτορικά, βιογραφίες, εκθέσεις ή ντοκιμαντέρ, πεδία έμπευσης για νέα έργα τέχνης, πολύτιμοι θησαυροί για τις επόμενες γενιές. Αρκεί βέβαια να είναι ταξινομημένα, να συντηρούνται όπως πρέπει και να είναι προσβάσιμα. Τι κι αν τα ανίψια του Βογιατζή, κάτοικοι εξωτερικού και οι δύο, δεν διατηρούσαν καμιά σχέση με το θείο τους, όπως ισχυρίζεται η Λεβίδη; Τι κι αν δεν μιλούν ούτε τα ελληνικά καλά καλά, όπως ομολογεί ο νομικός τους εκπρόσωπος; Τι κι αν ο ίδιος ο Βογιατζής είχε συζητήσει κάποιες ιδέες με τους στενούς του συνεργάτες για την τύχη του αρχείου; Η απουσία διαθήκης περιπλέκει τα πράγματα κι ένας Θεός ξέρει πού θα καταλήξουν τα ντοκουμέντα από τις παραστάσεις του και οι συλλογές των βιβλίων, των ταινιών και των δίσκων του, τεκμήρια όλα τους της πνευματικής του διαδρομής.
Νίκος Καζαντζάκης
Στο χώρο της λογοτεχνίας, η πιο πολύκροτη δικαστική διαμάχη αφορά την κληρονομιά του Νίκου Καζαντζάκη, του πιο πολυμεταφρασμένου Ελληνα συγγραφέα στο εξωτερικό, όπου δεν υπάρχει βιβλιοπωλείο που να σέβεται τον εαυτό του και να μη διαθέτει κάποια από τα έργα του στα ράφια του. Από νομικής πλευράς το θέμα έχει τελειώσει: μοναδικός δικαιούχος των πνευματικών δικαιωμάτων του Καζαντζάκη είναι ο Πάτροκλος Σταύρου, θετός γιος της χήρας του συγγραφέα, Ελένης, και όχι οι εγγονές της αδελφής της που διεκδικούσαν την περιουσία της ως φυσικοί της απόγονοι. Κι ενώ ο Πάτροκλος Σταύρου έχει ήδη εναποθέσει την πρακτική διαχείριση των εκδόσεων Καζαντζάκη στην κόρη του, οι τίτλοι που κυκλοφορούν, ως προς την αισθητική τους εμφάνιση και τη φιλολογική τους επιμέλεια, λες και μυρίζουν ναφθαλίνη. Χάθηκαν οι σύγχρονοι μελετητές για να γράψουν νέους προλόγους; Χάθηκαν οι επαγγελματίες για να δώσουν λίγο πιο μοντέρνα όψη στη στοιχειοθεσία ή στα εξώφυλλα; Η προοπτική να μείνουν έτσι ώς το 2027, που τα δικαιώματα απελευθερώνονται, φαντάζει σε πολλούς αποκαρδιωτική.
Μάνος Χατζιδάκις
Στα σύγχρονα μουσικά μας πράγματα, ο κληρονόμος που δεσπόζει δεν είναι άλλος από το θετό γιο του Μάνου Χατζιδάκι, τον Γιώργο Χατζιδάκι-Θεοφανόπουλο. Πόσο προσβάσιμο είναι άραγε το αρχείο του κορυφαίου συνθέτη; Δεκάδες υποψήφιοι διδάκτορες θέλησαν να το συμβουλευθούν ώς τώρα αλλά δεν τα κατάφεραν. Οι πόρτες των διαμερισμάτων όπου φυλάσσονται πάνω από 2.000 χειρόγραφες παρτιτούρες, ανάμεσα στις οποίες και πολλές ανέκδοτες, παραμένουν κλειστές. Στους ίδιους χώρους φυλάσσονται τέσσερα πιάνα, φορτωμένες βιβλιοθήκες, όπως και πολύτιμα έργα τέχνης και, με κάθε ευκαιρία, ο Θεοφανόπουλος εξηγεί ότι δεν μπορεί να παίζει το χωροφύλακα για ν' αποφύγει απόπειρες κλοπής ή τυχόν φθορές. Φρόντισε, ωστόσο, για τη δημιουργία της ιστοσελίδας www.hadjidakis.gr, κι έκανε εξαιρετική δουλειά στην επανέκδοση 19 cd από τη «Λύρα», αξιοποιώντας το αρχειακό υλικό.
Τέτοιες μέρες πέρσι, στον απόηχο της αγοράς του αρχείου Καβάφη από το Ιδρυμα Ωνάση, ο Γ. Θεοφανόπουλος δήλωνε ευθαρσώς πως πολύ θα επιθυμούσε να γινόταν αποδέκτης και ο ίδιος μιας αντίστοιχης προσφοράς. Παλαιότερα εν τούτοις διατεινόταν ότι «η οικογένεια δεν πωλείται» και ισχυριζόταν πως είχε απορρίψει σχετικές προτάσεις από δύο συλλέκτες κι ένα φημισμένο αμερικανικό πανεπιστήμιο. Ομως και οι συζητήσεις που είχε κάνει με τον Χρήστο Λαμπράκη για τη φιλοξενία του αρχείου στο Μέγαρο Μουσικής δεν ευοδώθηκαν. Η διοίκηση του Μεγάρου τού αρνιόταν τον απόλυτο καλλιτεχνικό έλεγχο των εκδηλώσεων που θα προέκυπταν κι έτσι το σχέδιο ναυάγησε.
Στο στόχαστρο του Θεοφανόπουλου έχουν βρεθεί κατά καιρούς δισκογραφικές εταιρείες, θεατρικοί επιχειρηματίες, δημοφιλείς καλλιτέχνες, τηλεοπτικοί σταθμοί, οι οποίοι κατά τον ίδιο προσέβαλλαν τα ηθικά και περιουσιακά του δικαιώματα. Κάποιες φορές προχώρησε σε συμβιβασμούς και υπήρξαν μάχες που δεν δικαιώθηκαν από τα δικαστήρια. Κάτι άλλο δε που προκάλεσε αίσθηση, ήταν το γεγονός ότι τρία χρόνια μετά το θάνατο του Χατζιδάκι, επικαλούμενος συμβιβασμούς ως προς το μουσικό αποτέλεσμα, αποχώρησε από το δ.σ της Ορχήστρας των Χρωμάτων που ταλανιζόταν ήδη από οικονομικά προβλήματα. Στη θέση του μάλιστα τοποθετήθηκε μια άλλη κληρονόμος, η Ιουλίτα Ηλιοπούλου.
Οδυσσέας Ελύτης
Από το 1976 κιόλας, ο Ελύτης είχε εμπιστευθεί σημαντικό μέρος του αρχείου του στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, την οποία συνέχισε να τροφοδοτεί με ντοκουμέντα κι αφ' ότου τιμήθηκε από τη Σουηδική Ακαδημία. Ο,τι ωστόσο σχετίζεται με το Νόμπελ φιλοξενείται στο Μουσείο Μπενάκη, κι ό,τι υπήρχε σπίτι του φυλάσσεται εκεί ακόμα με τη φροντίδα της Ιουλίτας Ηλιοπούλου, της συντρόφου των τελευταίων χρόνων της ζωής του, με την προοπτική να μεταφερθεί σε διώροφο κτήριο του ΥΠΠΟ στην Πλάκα. Το ποιος θα εξασφαλίσει όμως τα λειτουργικά έξοδα του «Σπιτιού του Ελύτη» δεν έχει ξεκαθαριστεί.
Ανατρέχοντας κανείς στη δημόσια στάση της Ηλιοπούλου, θα διαπιστώσει πως παρ' όλο που παραμένει αυστηρή, με τα χρόνια μάλλον χαλιναγώγησε το άγχος που τη βάραινε. Μπορεί παλιότερα να ισχυριζόταν πως ο ποιητής δεν δώρισε το αρχείο του στη Γεννάδειο, ότι το έδωσε προς φύλαξη, αλλά στην πορεία οι σχέσεις της με το ίδρυμα εξομαλύνθηκαν. Παλιότερα επίσης είχε επιχειρήσει -μάταια- να απαγορεύσει την κυκλοφορία βιβλίου του Δ. Νικορέτζου με την αλληλογραφία του Ελύτη με τον γνωστό τεχνοκριτικό Τεριάντ, αλλά πρόσφατα, μολονότι δυσαρεστήθηκε από τον «Ερωτευμένο Ελύτη» του Φίλιππου Φιλίππου, δεν προχώρησε σε ανάλογη κίνηση. Κι όταν συνειδητοποίησε πως, ελλείψει χρηματοδότησης, η μεγάλη έκθεση για τον ποιητή που σχεδίαζε για το Μπενάκη δεν θα υλοποιούνταν ποτέ, αντί ν' αναλωθεί σε γκρίνιες, άπλωσε το υλικό της στο λεύκωμα «Ο Ναυτίλος του αιώνα».
Σήμερα πια η Ηλιοπούλου, ως κληρονόμος, θεωρείται από τα φωτεινότερα παραδείγματα στα λογοτεχνικά χρονικά. Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, πάντως, δεν λέει να ξεχάσει μια παλιά τους διένεξη, καθώς η απροθυμία της να τον συνδράμει την εποχή που συνέτασσε τη βιβλιογραφία του Ελύτη -εποχή όμως που ο Ελύτης ζούσε ακόμα- είχε αποτέλεσμα να παρουσιάζει η δουλειά του κενά. Αντίθετα, η συνεργασία του ίδιου με τους κληρονόμους του Σεφέρη, του Κατσίμπαλη, του Καραντώνη, του Λορεντζάτου, ήταν όπως λέει «υποδειγματική»: «Σαν να βλέπω μπροστά μου τη Μαρώ Σεφέρη», θυμάται, «να ανοίγει το τεφτέρι της και να σημειώνει ότι της επιστρέφω το πολύτιμο χειρόγραφο ή τη σπάνια έκδοση που μου δάνεισε»...
Η λογοτεχνία ως αντίζηλος
Ενα άλλο λαμπρό παράδειγμα αποτελεί η Μαρίνα Καραγάτση. Οσο δύσκολα κι αν ήταν τα παιδικά κι εφηβικά της χρόνια, πλάι σ' έναν πατέρα με τόσο εκρηκτική ιδιοσυγκρασία -κάτι που φάνηκε ανάγλυφα στο αυτοβιογραφικό της έργο «Το ευχαριστημένο ή Οι δικοί μου άνθρωποι»- η ίδια, ως διαχειρίστρια της πνευματικής κληρονομιάς του και μοχλός διάδοσης του έργου του, αποτελεί πρότυπο. Τα βιβλία όμως άλλων συγγραφέων, όπως ο Δημήτρης Χατζής (φωτ. επάνω δεξιά) ή ο Νίκος Καχτίτσης (φωτ. επάνω αριστερά), έμελλε ν' απουσιάσουν για μεγάλο διάστημα από τα ράφια όταν εκείνοι έφυγαν από τη ζωή.
Συνομιλητής μας, που έχει περάσει τη ζωή του μέσα στον εκδοτικό χώρο και προτιμά να κρατήσει την ανωνυμία του, ισχυρίζεται ότι σε ποσοστό που αγγίζει το... 80%, οι νόμιμοι κληρονόμοι κάθε άλλο παρά συμβάλλουν στη μεταθανάτια διάδοση του έργου των λογοτεχνών. «Εχουν την εντύπωση πως τα βιβλία φέρνουν χρήματα, ζουν με την καχυποψία πως οι εκδότες τούς κλέβουν, κι όταν οι ψευδαισθήσεις τους διαλύονται, παύουν ν' ασχολούνται ουσιαστικά.
»Οι στενοί συγγενείς δεν αντιλαμβάνονται απαραίτητα τι αξία έχει η λογοτεχνία. Υπάρχουν σύζυγοι που την αντιμετώπιζαν ως μέγιστη αντίζηλο, επειδή απορροφούσε απόλυτα το σύντροφό τους και τους στερούσε την προσοχή που ένιωθαν ότι δικαιούνται. Δεν αναφέρομαι σε νομπελίστες βεβαίως, ούτε σε ιδιαίτερα ακτινοβολούντες συγγραφείς, αλλά σ' όλους τους υπόλοιπους, τα βιβλία των οποίων, αν δεν υπάρχει έγνοια, κάποια στιγμή εξαφανίζονται».
Γιάννης Ρίτσος
Εξαιρετική είναι και η φήμη της Ερης Ρίτσου ως διαχειρίστριας των καταλοίπων του πατέρα της. Σε αντίθεση με τον Ελύτη, ο ποιητής της Ρωμιοσύνης, αρνούμενος να συμφιλιωθεί με το ενδεχόμενο του θανάτου του, δεν είχε ασχοληθεί με το θέμα του αρχείου του.
Τελικά, ένα πολύ μεγάλο μέρος του στεγάστηκε το 2003 στο Μουσείο Μπενάκη κι αμέσως φάνηκε τι τόπο έπιασε. Στην κατοχή της κόρης του παραμένουν δεκάδες ανέκδοτες ποιητικές συλλογές, καθώς και η αλληλογραφία του με προσωπικότητες όπως ο Αραγκόν, ο Λειβαδίτης, η Αξιώτη ή ο Τσίρκας, την οποία η Ρίτσου δεν φαίνεται πρόθυμη να δημοσιοποιήσει άμεσα. Δημόσιος φορέας που να ενδιαφέρεται ν' αποκτήσει τα εικαστικά έργα του Ρίτσου δεν φαίνεται στον ορίζοντα, και η ίδια παραδέχεται πως δεν αντέχει οικονομικά την καλή τους συντήρηση.
Το ΥΠΠΟ, τέλος, δεν έδειξε γρήγορα αντανακλαστικά για ν' αποτρέψει το «θάψιμο» του σπιτιού του ποιητή στη Μονεμβασία από γειτονική οικοδομή. Η παραπάνω υπόθεση συνέπεσε χρονικά με τον εορτασμό του «Ετους Ρίτσου» το 2009 και ήταν η μοναδική που ανάγκασε τη Ρίτσου ν' απαιτήσει από την πολιτεία μεγαλύτερο σεβασμό στη μνήμη του πατέρα της...
