Από τους προϊστορικούς χρόνους ως σήµερα, η ναυτιλία, το ταξίδι και το εµπόριο είναι σχεδόν συνώνυµα µε τις ελληνικές θάλασσες.
Οι άνθρωποι ταξίδευαν ακόµη κι όταν ήξεραν ότι µπορεί να µην επέστρεφαν ποτέ. Κανένας δεν γνωρίζει πόσα ναυάγια κρύβει ο ελληνικός βυθός. «Η θαλάσσια έκταση της Ελλάδας είναι ...µεγαλύτερη από τη χερσαία. Έχουµε πιθανόν χιλιάδες ναυάγια ανά τους αιώνες» διευκρινίζει ο δρ ∆ηµήτριος Κουρκουµέλης, αρχαιολόγος της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, του φορέα που είναι υπεύθυνος για την ενάλια αρχαιολογία στην Ελλάδα.
Ως τη δεκαετία του 1950 οι µόνοι επισκέπτες του ελληνικού βυθού ήταν οι σφουγγαράδες. Από τη δεκαετία του 1950 και µετά, µε την ανάπτυξη των καταδύσεων και την πρόοδο της τεχνολογίας, αναπτύχθηκε πλέον και η ενάλια αρχαιολογία. Οτιδήποτε βρέθηκε νωρίτερα στον βυθό ανασύρθηκε µε σχεδόν πρωτόγονα µέσα. Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων, που βρέθηκε το 1900, ανασύρθηκε από σφουγγαράδες µε τη βοήθεια του Πολεµικού Ναυτικού.
Aγάλµατα του γλυκού νερού
Πέρα από τις φαντασιώσεις για µια χαµένη Ατλαντίδα ή τη γοητεία των χαµένων θησαυρών στον βυθό της θάλασσας, υπάρχει και κάτι άλλο που κάνει αυτό το είδος αρχαιολογίας πραγµατικά ξεχωριστό. «Ένα ναυάγιο είναι ένα κλειστό σύνολο, αποµονώνει όλο τον χρονικό και καλλιτεχνικό ορίζοντα της εποχής του» λέει η αρχαιολόγος Έλενα Βλαχογιάννη. Είναι σαν µία στιγµή που πάγωσε στον χρόνο, σώζεται συνήθως ολόκληρο και αποτελεί µια ξεχωριστή ιστορική χρονοκάψουλα. Οι ιδιαιτερότητες µιας τέτοιας ανασκαφής την καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη, αλλά και εξαιρετικά γοητευτική για τους ανθρώπους που ζουν αυτή τη µοναδική εµπειρία. «Στη θάλασσα ζεις την τρίτη διάσταση» λέει ο κ. ∆ηµήτρης Κουρκουµέλης, «είναι σαν να είσαι µέσα σε ένα αεροπλάνο και να κοιτάς από ψηλά. Το αίσθηµα είναι τροµερό – στους χερσαίους χώρους αυτά που βλέπουµε είναι πέτρες ή κοµµάτια από αγγεία. Όταν βρίσκεις ένα ναυάγιο βλέπεις χιλιάδες αγγεία ακέραια, είναι σαν να βρίσκεσαι σε κεραµείο. ∆εν θα ξεχάσω ένα βυζαντινό ναυάγιο στο Πρασονήσι το 2008: το ναυάγιο διατηρούσε το σχήµα του πλοίου. Ήταν ανάµεσα στα φύκια και στις ποσειδωνίες και εκεί όπου κολυµπούσα στα 30 µέτρα κατάλαβα ότι έβλεπα έναν λόφο από αµφορείς».
Σε περίπτωση που τα ευρήµατα έχουν καλυφθεί από λάσπη ή χώµα µπορεί να έχουν µείνει ανέπαφα και σε πολύ καλή κατάσταση. Το καλοκαίρι του 2011, κατά τη διάρκεια µιας κατάδυσης, οι αρχαιολόγοι µελετούσαν ένα ξύλινο ναυάγιο του 13ου αιώνα στο λιµάνι της Ρόδου, όταν έπεσαν πάνω σε έναν θησαυρό µε περίπου 4.500 χρυσά οθωµανικά νοµίσµατα που βρίσκονταν σχεδόν ανέπαφα στην επιφάνεια του βυθού. Αυτό δεν ισχύει φυσικά πάντα. Σε περίπτωση που τα ευρήµατα µείνουν εκτεθειµένα µπορεί να υποστούν µεγάλη αλλοίωση και οποιοδήποτε εύρηµα βγαίνει από το νερό πρέπει να περάσει από µια πολύ συγκεκριµένη διαδικασία: «Η συντήρησή τους σε περίπτωση µεγάλης φθοράς είναι πολύ δύσκολη. Πρέπει το αντικείµενο µε το που βγει από το νερό να διατηρηθεί σε υγρή κατάσταση. Το τοποθετούµε σε γλυκό νερό µέχρι να πέσει το ποσοστό του αλατιού και να µπορούµε µε ασφάλεια να το στεγνώσουµε και να το καθαρίσουµε. Υπάρχει πλέον η δυνατότητα να συντηρηθούν ακόµη και τα ξύλινα αγάλµατα ή τα σκαριά των πλοίων, η τεχνολογία προχωράει συνεχώς» εξηγεί ο κ. ∆ηµήτρης Κουρκουµέλης.
Το πραγµατικά ενδιαφέρον, όµως, είναι ότι χάρη στα ναυάγια έχουµε βρει αντικείµενα που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού, όπως τα χάλκινα αγάλµατα. Ακριβώς επειδή ο χαλκός ήταν ανακυκλώσιµο υλικό συνήθως τον έλιωναν για να φτιάξουν κάτι άλλο. Χάρη στην ενάλια αρχαιολογία µπορούµε να θαυµάσουµε αγάλµατα-αριστουργήµατα όπως ο Εφηβος των Αντικυθήρων. Εντυπωσιακή είναι και η γνώση που αποκοµίζουµε για τους αρχαίους ναυπηγούς – τα σκαριά των αρχαίων δείχνουν εκπληκτικές γνώσεις ναυπηγικής για την εποχή. Ακόµη, όµως, και αγάλµατα µισοφαγωµένα από τη διάβρωση έχουν µια ακατανίκητη γοητεία. Αυτή η εναλλαγή του λείου και του διαβρωµένου που συναντάµε σε πολλά από τα αγάλµατα που εκτίθενται αυτή τη στιγµή στην έκθεση για «Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων» – οµηρικοί ήρωες, θεοί και έφηβοι µισοφαγωµένοι από το νερό – έχει µια σπάνια οµορφιά.
Πώς να βρείτε ένα ναυάγιο
Πώς γνωρίζουν, όµως, οι αρχαιολόγοι πού βρίσκονται τα ναυάγια; Πολλά ναυάγια είναι ήδη γνωστά εδώ και χρόνια. Άλλες φορές βρίσκονται τυχαία: ένα άγαλµα πέφτει στα δίχτυα ενός ψαρά ή στην προσοχή ενός δύτη (ποιος µπορεί να ξεχάσει «Το παιδί και το δελφίνι» όπου η Σοφία Λόρεν βρίσκει σε µια κατάδυση ένα αρχαιοελληνικό άγαλµα;). Συχνά βρίσκονται κατά τη διάρκεια κάποιας άλλης έρευνας, όπως έγινε πρόσφατα όταν η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων έκανε την αρχαιολογική έρευνα για την όδευση του αγωγού φυσικού αερίου µεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας: «Βρήκαµε δύο ναυάγια σε βάθος 1.400 και 1.500 µέτρων, πράγµα που καταρρίπτει την αντίληψη που είχαµε ως τώρα ότι τα πλοία στην αρχαιότητα πήγαιναν ακτή ακτή» λέει η δρ Αγγελική Σίµωσι, προϊσταµένη της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων.
Είναι αδύνατον να εξερευνηθούν όλα τα ναυάγια των ελληνικών θαλασσών – η ενάλια αρχαιολογία είναι πανάκριβη υπόθεση και ιδιαίτερα πολύπλοκη. Χρειάζονται τεχνικοί, δύτες και αρχιτέκτονες που να µπορούν να κάνουν µετρήσεις κάτω από το νερό. Η τεχνολογία έχει προχωρήσει εξαιρετικά, αλλά καµία µεσογειακή χώρα δεν έχει επαρκή χρηµατοδότηση για την ενάλια αρχαιολογία, πόσω µάλλον µια Ελλάδα εν µέσω κρίσης. Στην πραγµατικότητα, οι ανασκαφές είναι απειροελάχιστες σε σχέση µε το µέγεθος του πλούτου των ελληνικών θαλασσών. Πώς αποφασίζεται, όµως, σε ποια ναυάγια θα γίνει ανασκαφή και σε ποια όχι; Υπάρχουν διάφορες παράµετροι. Κινδυνεύει το ναυάγιο; Ποιας χρονολογίας είναι; Ποια τα ευρήµατά του; Πολλές φορές βέβαια µετράνε και τα ερευνητικά ενδιαφέροντα του κάθε αρχαιολόγου.
Οδηγός για επίδοξους ενάλιους αρχαιολόγους
Η διαδικασία για να γίνει κάποιος ενάλιος αρχαιολόγος δεν είναι απλή. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει κανένα πανεπιστήµιο που να προσφέρει ειδίκευση σε προπτυχιακό ή µεταπτυχιακό επίπεδο στην ενάλια αρχαιολογία, µε εξαίρεση κάποια µαθήµατα που διδάσκονται στο Πανεπιστήµιο Πελοποννήσου (Τµήµα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και ∆ιαχείρισης Πολιτιστικών Αγαθών), αλλά και Θεσσαλίας (στο Τµήµα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας). Εάν θέλει κάποιος να κάνει αυτή τη δουλειά, θα πρέπει να κάνει κάποιο µεταπτυχιακό στο εξωτερικό. Εάν µάλιστα θέλει να γίνει καταδυόµενος αρχαιολόγος, θα πρέπει να πάρει και πτυχίο στις καταδύσεις.
Ο επίσηµος φορέας για την ενάλια αρχαιολογία στην Ελλάδα είναι η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, που υπάγεται στο υπουργείο Πολιτισµού. «Η υπηρεσία λειτουργεί από το 1976 – έχουµε 36 χρόνια επιστηµονικής έρευνας» λέει η προϊσταµένη της υπηρεσίας Αγγελική Σίµωσι. Τα γραφεία της υπηρεσίας βρίσκονται κάτω από την Ακρόπολη. Στην είσοδο, λίγο πριν από την ξύλινη σκάλα που οδηγεί στα γραφεία, βρίσκονται παρατεταγµένοι στη σειρά αµφορείς, το πιο συνηθισµένο ενάλιο εύρηµα. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο δεν είναι λίγοι οι Έλληνες που έχουν έναν αµφορέα στο σπίτι τους, ειδικά σε νησιωτικές περιοχές. Στην Εφορεία υπάρχει ένα ειδικό τµήµα αρχείου που ασχολείται µε αυτά ακριβώς τα ευρήµατα. Το καλύτερο που µπορεί να κάνει κάποιος που έχει κάτι τέτοιο στην κατοχή του, είτε από κληρονοµιά είτε επειδή το βρήκε κάπου, είναι να το δηλώσει. Η Εφορεία θα το καταγράψει, θα το αρχειοθετήσει και µετά θα κρίνει αν θα εγκρίνει την άδεια κατοχής. «Σε περίπτωση που είναι σπάνιο ή µεγάλης αξίας, µπορεί να το κρατήσουµε» διευκρινίζει η κυρία Αγγελική Σίµωσι.
Επαναπατρισµός αρχαιοτήτων
Ο Γελαστός Έφηβος, ορειχάλκινο άγαλμα του 4ου αι. π.Χ, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών
Πολλοί παραδίδουν τα ευρήµατά τους από τις ελληνικές θάλασσες. Κάποιοι ζητούν αµοιβή από το κράτος: «Η Κόρη της Καλύµνου» για παράδειγµα, ένα αρχαίο χάλκινο άγαλµα, ανασύρθηκε από δύο ψαράδες το 1995 έξω από την Κάλυµνο, οι δύο ψαράδες πήραν 170 εκατ. δραχµές για να την παραδώσουν. Πολλοί βέβαια αποφασίζουν να πουλήσουν τα ευρήµατά τους αλλού – και εδώ υπάρχει αρχαιοκαπηλία: «Υπάρχει ένας ανεξερεύνητος πλούτος ναυαγίων µε εκατοµµύρια κοµµάτια τέχνης, τα οποία σήµερα µε την εξέλιξη της τεχνολογίας είναι πια πολύ εύκολο να βρεθούν» λέει ο κ. Νικόλας Ζηργάνος, ρεπόρτερ γνωστός για την έρευνά του για το διεθνές κύκλωµα αρχαιοκαπηλίας. Το να επαναπατρίσει κάποιος αρχαία είναι µια δύσκολη υπόθεση – θέλει διεθνή συνεργασία, έρευνα και συνεργασία των αρµόδιων αστυνοµικών αρχών διεθνώς. Όταν µάλιστα πρόκειται για ευρήµατα εναλίων ερευνών, η κατάσταση δυσκολεύει περισσότερο κυρίως γιατί το ναυτικό δίκαιο είναι εξαιρετικά περίπλοκο: «Εάν ένα άγαλµα βρεθεί σε διεθνή χωρικά ύδατα, υπάρχει ένα γενικότερο νοµοθετικό κενό. Εάν, για παράδειγµα, ένα παναµέζικο καράβι βρει ένα άγαλµα σε διεθνή χωρικά ύδατα και µετά το βγάλει σε ένα ιταλικό λιµάνι τι ακριβώς µπορεί να γίνει εκεί; Η κατάσταση είναι εξαιρετικά περίπλοκη και είναι ακόµη πιο δύσκολο να αποδείξει κάποιος από πού ακριβώς προήλθε το άγαλµα» διευκρινίζει.
Η πιο διάσηµη περίπτωση ενάλιας αρχαιοκαπηλίας είναι ο περίφηµος Γελαστός Έφηβος, ένα ορειχάλκινο άγαλµα του 4ου αιώνα π.Χ. Οι ελληνικές διωκτικές αρχές σε συνεργασία µε την Ιντερπόλ είχαν ήδη ξεκινήσει την προσπάθεια για τον επαναπατρισµό του περίφηµου χρυσού στεφανιού της Μακεδονίας το οποίο βρισκόταν ήδη στο Μουσείο Γκετί, όταν έµαθαν ότι η έφορος του Μουσείου Μάριον Τρου διαπραγµατευόταν µια νέα αγορά: ένα ορειχάλκινο άγαλµα που είχε βρεθεί στην περιοχή του Ιονίου – φηµολογείται µάλιστα ότι προσέφερε 6 µε 7 εκατοµµύρια δολάρια. Οι αρχαιοκάπηλοι συνελήφθησαν τελικά σε ένα ξενοδοχείο στο Ζααρµπρούκεν της Γερµανίας. Το άγαλµα επαναπατρίστηκε και εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο από το 2008.
Αντικύθηρα, η Τζοκόντα των ναυαγίων
Κανένα κείµενο για την ενάλια αρχαιολογία δεν θα ήταν ολοκληρωµένο χωρίς µια αναφορά στο πρώτο και σηµαντικότερο ναυάγιο που ανακαλύφθηκε ποτέ, το οποίο εξάλλου σηµατοδότησε την έναρξη της ενάλιας αρχαιολογίας. Η έκθεση «Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων – το πλοίο, οι θησαυροί, ο µηχανισµός» εγκαινιάστηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο τον Απρίλιο που µας πέρασε και συγκεντρώνει για πρώτη φορά το σύνολο των αρχαιοτήτων του ναυαγίου. Εκτός από τον περίφηµο Μηχανισµό των Αντικυθήρων, η έκθεση περιέχει όλα όσα υπήρχαν στο πλοίο όταν ναυάγησε, από τα έργα τέχνης που κουβαλούσε, µέχρι τα χρηστικά αντικείµενα του πλοίου.
Η ιστορία του ναυαγίου που ανακαλύφθηκε το 1900 τυχαία από σφουγγαράδες έξω από τα Αντικύθηρα είναι συναρπαστική. «Η έρευνα έγινε µε πλοία του Πολεµικού Ναυτικού. Τα ευρήµατα µεταφέρθηκαν αµέσως στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και είναι από την πρώτη στιγµή εδώ» διηγείται η κυρία Αναστασία Γκαδόλου, µία από τις αρχαιολόγους που ήταν στην οµάδα διοργάνωσης της έκθεσης. Ο διευθυντής του Μουσείου, Νικόλαος Καλτσάς, ηγήθηκε µιας ετερόκλητης οµάδας: αρχαιολόγοι, συντηρητές, γλύπτες, φυσικοί ως και δασολόγοι (οι τελευταίοι κλήθηκαν να δώσουν την τεχνογνωσία τους για τα κοµµάτια του πλοίου) δούλεψαν µαζί για να φτιάξουν την έκθεση που κατάφερε να διοργανωθεί χάρη στην οικονοµική συνδροµή χορηγών.
Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων έχει κυρίως γίνει γνωστό για τον Μηχανισµό – τον πρώτο αστρονοµικό φορητό υπολογιστή που αποτελεί ακόµη αντικείµενο έρευνας για αστρονόµους και µαθηµατικούς διεθνώς. «Γνωρίζουµε ότι υπήρχαν αντίστοιχοι µηχανισµοί, αλλά αυτός είναι ο µόνος που έχει βρεθεί» διευκρινίζει η κυρία Αναστασία Γκαδόλου. Ο Μηχανισµός, όµως, δεν είναι παρά ένα µόνο συναρπαστικό κοµµάτι της ιστορίας του πλοίου. Γνωρίζουµε ότι το πλοίο ναυάγησε περίπου το 60 µε 50 π.Χ., είχε χωρητικότητα 300 τόνους και ήταν γεµάτο µε πανάκριβα έργα τέχνης τα οποία ήταν παραγγελία κάποιου πλούσιου Ρωµαίου. Τα 35 ογκώδη µαρµάρινα αγάλµατα, φτιαγµένα από πανάκριβο παριανό µάρµαρο, αντικατοπτρίζουν τη µόδα της εποχής, που ήταν τα αγάλµατα οµηρικών ηρώων.
Το πραγµατικά συναρπαστικό είναι ότι ενώ έχουν γίνει ανασκαφές στο ναυάγιο δύο φορές (η δεύτερη φορά ήταν το 1976 µε το περίφηµο «Καλυψώ» του Κουστό) ένα µεγάλο µέρος του ναυαγίου βρίσκεται ακόµη στον βυθό. «Ευελπιστούµε να γίνει µια µεγάλη έρευνα στον χώρο του ναυαγίου. ∆εν έχει ολοκληρωθεί ακόµη η ανέλκυση» υποστηρίζει η κυρία Νοµική Παλαιοκρασσά, αρχαιολόγος και µέλος της οµάδας που επιµελήθηκε την έκθεση. «Μας λείπουν πολλά αγάλµατα – έχουµε κοµµάτια, αλλά όχι τα πάντα» υποστηρίζει, ενώ η κυρία Ελενα Βλαχογιάννη δίνει ένα παράδειγµα: «Υπάρχει ένα τέθριππο µε τέσσερα άλογα. Όπως τα σήκωναν όµως, το τέταρτο γλίστρησε κι έπεσε πολύ χαµηλά στον βυθό». Απ’ ό,τι φαίνεται, πάντως, η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων οραµατίζεται µια ανασκαφή στον χώρο του ναυαγίου σύντοµα, οπότε ίσως το τέταρτο άλογο να συναντήσει επιτέλους τα υπόλοιπα τρία...
Το µέλλον – καταδυτικά πάρκα;
Τριάντα έξι χρόνια µετά την ίδρυση της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων έχει φτάσει η ώρα για την ίδρυση του πρώτου µουσείου ενάλιας αρχαιολογίας σε ένα πρώην βιοµηχανικό κτίριο στην Ακτή του Πειραιά. Το µουσείο θα φιλοξενεί ευρήµατα από τους προϊστορικούς χρόνους ως σήµερα, αλλά και πλούσιο φωτογραφικό υλικό. «Ο χώρος που θα φιλοξενήσει το Μουσείο Εναλίων Αρχαιοτήτων είναι το πρώην βιοµηχανικό κτίριο Σιλό και έτσι θα αναδειχτεί και ένα σύγχρονο βιοµηχανικό κτίριο» εξηγεί η κυρία Λίνα Μενδώνη, γενική γραµµατέας του υπουργείου Πολιτισµού. Το µουσείο θα είναι ένα κοµµάτι µιας µεγαλύτερης πρωτοβουλίας για µια Πολιτιστική Ακτή στον Πειραιά, που θα περιλαµβάνει από µουσείο µετανάστευσης ως θεµατικό πάρκο. Η Πολιτιστική Ακτή Πειραιά είναι προϊόν συνεργασίας του Οργανισµού Λιµένος Πειραιώς (ΟΛΠ) και του υπουργείου Πολιτισµού και «φιλοδοξεί», σύµφωνα µε την κυρία Λίνα Μενδώνη, «να λειτουργήσει ως πολιτιστικός πόλος απασχόλησης για τους τουρίστες που έρχονται µε τα κρουαζιερόπλοια». Εκτός από το Μουσείο, όµως, για το οποίο έχει προκηρυχθεί διεθνής διαγωνισµός, η κυρία Μενδώνη µιλάει και για καταδυτικά πάρκα – ίσως µια ιδανική ευκαιρία να αξιοποιηθεί και τουριστικά ο πλούτος των ελληνικών θαλασσών: «Τον τελευταίο ένα µε ενάµιση χρόνο το ΥΠΠΟ κάνει µια προσπάθεια να συµφιλιωθεί µε την έννοια των καταδυτικών πάρκων ή υποθαλάσσιων µουσείων. Είµαστε αρκετά πίσω σε ό,τι αφορά τη δηµιουργία τους, αλλά γνωρίζουµε ότι έχουµε έναν τεράστιο πλούτο και εδώ και ενάµιση χρόνο γίνονται συντονισµένες προσπάθειες για να επιλυθούν τα θεσµικά θέµατα που θα έκαναν δυνατή µια τέτοια λύση» υποστηρίζει.
Το σίγουρο είναι ότι σε περίπτωση που νικηθεί η γραφειοκρατία και λειτουργήσουν πράγµατι καταδυτικά πάρκα η ζήτηση θα είναι τεράστια. Έτσι όπως η ελληνική ταυτότητα παραµένει συνυφασµένη µε το ταξίδι και µε µύθους για γοργόνες, έτσι και ο ελληνικός βυθός θα παραµένει θελκτικός προορισµός για ανθρώπους απ’ όλον τον κόσµο.
erroso.blogspot.gr
